O funkcji prawa w perspektywie jurydycznej filozofii i nauk społecznych
Wprowadzenie
Rozważając kwestię funkcji prawa, jego genezy i sensu istnienia, stajemy wobec problemu o charakterze nie tylko jurydycznym, lecz także epistemologicznym, antropologicznym i kulturowym. Prawo, rozumiane jako system normatywny regulujący życie społeczne, nie jest jedynie zbiorem reguł zachowania, lecz urzeczywistnia się w szerszym kontekście kulturowym, historycznym i cywilizacyjnym. 

 

Jurysprudencja jako refleksyjna dyscyplina badająca sens, strukturę i funkcje prawa, oferuje szereg konkurencyjnych, a nierzadko komplementarnych ujęć, które starają się odpowiedzieć na pytanie: dlaczego ludzkość ma prawo?

I. Prawo jako narzędzie urzeczywistniania sprawiedliwości

Jednym z najstarszych i najdonioślejszych motywów istnienia prawa jest poszukiwanie sprawiedliwości jako fundamentalnej wartości ładu społecznego. Rudolf Stammler, przedstawiciel neokantowskiej filozofii prawa, rozwijając koncepcję tzw. „właściwego prawa” (richtiges Recht), traktował prawo jako narzędzie harmonizacji celów indywidualnych i społecznych na gruncie apriorycznej idei sprawiedliwości. Jego stanowisko zakładało nie tylko normatywny, lecz także aksjologiczny charakter prawa, wskazując na jego teleologiczną strukturę. Josef Kohler, kontynuator tej linii, upatrywał w prawie wyrazu „postulatów cywilizacyjnych”, a więc normatywnej projekcji kultury, która rozwija się zgodnie z dynamicznymi wymogami wspólnoty.

Podobną funkcję przypisuje prawu Roscoe Pound, który w duchu pragmatycznym ujmuje je jako instrument dostosowywania sprzecznych interesów (jurisprudencja interesów, Interessenjurisprudenz). Prawo, jego zdaniem, ma za zadanie nie tylko rozstrzygać konflikty, lecz wcielać postulaty społeczne poprzez strukturę instytucjonalną. Z kolei François Gény, prekursor wolnej nauki prawa (libre recherche scientifique), postulował potrzebę wyjścia poza pozytywizm ustawowy ku regułom sprawiedliwości odnajdywanym poprzez refleksję naukową i moralną nad życiem społecznym.

W tym kontekście nie sposób pominąć Georga Radbrucha, jednego z najważniejszych przedstawicieli niemieckiej filozofii prawa XX wieku. Jego słynna formuła Radbrucha, stanowiąca reakcję na nadużycia prawa w okresie narodowego socjalizmu, wskazuje, że granicą obowiązywania prawa pozytywnego jest rażąca niesprawiedliwość. Dla Radbrucha prawo daje człowiekowi nie tylko zewnętrzny porządek, ale również wewnętrzne poczucie zgodności normy z ideą sprawiedliwości. Oznacza to, że istota prawa nie wyczerpuje się w jego formalnej legalności, lecz tkwi w jego zdolności do służenia wartościom fundamentalnym dla godności człowieka i społeczeństwa.

II. Prawo jako mechanizm porządku i kontroli społecznej

Z perspektywy socjologicznej, funkcja prawa jako instrumentu organizacji ładu i kontroli jest szczególnie akcentowana. Vilfredo Pareto, odwołując się do idei „normatywnej siły faktyczności”, ukazywał prawo jako odzwierciedlenie istniejących układów sił, a nie autonomicznej racjonalności. W podobnym duchu wypowiada się Jellinek, który ujmuje prawo jako wynik „społecznego faktu” uzyskującego formę normatywną w rezultacie procesów legitymizacji i akceptacji.

Léon Duguit, odwołując się do koncepcji solidarności społecznej, twierdził, że prawo nie wynika z woli suwerena, lecz z obiektywnego faktu wzajemnej zależności jednostek. Eugen Ehrlich rozwija tę ideę poprzez pojęcie „prawa żywego” (living law) – zbioru faktycznych norm zachowania społecznego, które kształtują się oddolnie w praktykach życia codziennego i które poprzedzają prawo stanowione. Dla Ehrlicha, „ciężar rozwoju prawa” spoczywa na normach nieformalnych, które stanowią rzeczywiste podstawy ładu.

Friedrich Carl von Savigny, twórca Szkoły Historycznej, twierdził, że prawo nie może być aktem arbitralnej woli ustawodawcy, lecz wyrazem Volksgeist – ducha narodu, zbiorowej świadomości, tradycji i zwyczaju. Z tej perspektywy, prawo daje społeczeństwu środek ekspresji jego tożsamości kulturowej i historycznej.

III. Prawo jako narzędzie rozwiązywania konfliktów i strukturyzacji decyzji

Funkcja mediacyjna prawa, polegająca na legitymizowanym rozwiązywaniu konfliktów i przyznawaniu władzy decyzyjnej, została szczegółowo rozwinięta przez K.N. Llewellyna. W jego ujęciu, prawo pełni wiele zadań (law jobs), w tym: radzenie sobie z przypadkami problematycznymi (trouble-cases) oraz przypisywanie autorytetu osobom i procedurom decyzyjnym (The Say). Prawo umożliwia zatem rozstrzyganie sporów w sposób akceptowalny i przewidywalny dla uczestników systemu.

Rudolf von Ihering ujmuje prawo jako narzędzie celowego działania (Der Zweck im Recht). Prawo powstaje w wyniku walki o interesy i jest instrumentem ich realizacji. W tym kontekście, rozwiązywanie konfliktów jest nie tylko funkcją prawa, lecz jego istotą.

IV. Prawo jako system normatywny i struktura formalna

W ramach tzw. czystej nauki prawa (Reine Rechtslehre), Hans Kelsen postulował rozdział prawa od wszelkich treści empirycznych i aksjologicznych. Prawo jawi się tu jako formalny, hierarchiczny system norm, zbudowany według zasady Grundnorm. Prawo daje jednostce i społeczeństwu strukturę, w której możliwe jest logiczne powiązanie norm oraz przewidywalność działania instytucji.

Z kolei Oliver Wendell Holmes, reprezentujący amerykański realizm prawniczy, postulował koncepcję prawa jako prognozy orzeczeń sądowych. Dla Holmesa, prawo daje podstawę do przewidywania skutków działań, zwłaszcza z perspektywy jednostki zainteresowanej uniknięciem sankcji.

V. Prawo jako czynnik cywilizacyjny i ewolucyjny

Poglądy prawnicze badaczy prawa pierwotnego, takich jak Henry Maine, Émile Durkheim, Bronisław Malinowski czy Paul Vinogradoff, wskazują na historyczną konieczność prawa jako czynnika integrującego wspólnoty. Prawo pierwotne, wyrażone w instytucjach pokrewieństwa, tabu czy obrzędu, dawało podstawy do wykształcenia bardziej złożonych form organizacji społecznej. Malinowski podkreślał, że normatywność istniała nawet w najbardziej archaicznych społecznościach, a jej funkcją była stabilizacja wzajemnych oczekiwań.

VI. Prawo jako legitymizacja władzy i ochrona przed jej nadużyciem

H.J. Laski i Lord Wright zauważali, że prawo umożliwia utrzymanie systemu politycznego poprzez mechanizmy legitymizacji, ograniczenia i kontroli. W kontekście podziału władz oraz sądownictwa konstytucyjnego, prawo daje ramy dla autolimitacji władzy suwerennej, stanowiąc barierę przed arbitralnością. Lord Atkin w słynnej sprawie Donoghue v Stevenson (1932) ukazał, jak prawo, poprzez formułę „sąsiedztwa”, może realizować wartości moralne i społeczne w duchu odpowiedzialności jednostki wobec drugiego człowieka.

Zakończenie

Analiza funkcji prawa z perspektywy filozofii i socjologii ukazuje je jako wielowymiarowe zjawisko, które nie może zostać sprowadzone do jednej funkcji czy teorii. Prawo pełni rolę instytucjonalnej matrycy cywilizacji, narzędzia sprawiedliwości, ładu, mediacji, legitymizacji i kontroli. W zależności od przyjętej metodologii (pozytywistycznej, socjologicznej, realistycznej, historycznej, teleologicznej), akcentowane są różne funkcje: od formalizmu logicznego po empiryzm faktów społecznych. Zmienność kulturowa i historyczna wskazuje, że funkcja prawa ewoluuje wraz z potrzebami społeczeństw, jednak jego istota – tworzenie ram wspólnego życia – pozostaje niezmienna. Prawo daje ludzkości nie tylko możliwość przetrwania w złożonych strukturach społecznych, ale też narzędzie refleksji nad tym, czym jesteśmy jako wspólnota moralna i polityczna.