Zasady, metody i instrumentarium oceny

Współczesna polityka publiczna stoi wobec konieczności podejmowania decyzji inwestycyjnych, które nie tylko generują efekty finansowe, lecz przede wszystkim wpływają na poziom życia społeczności lokalnych. Wydatki na infrastrukturę społeczną, rozumianą jako materialne i niematerialne zasoby zaspokajające potrzeby zbiorowe, nie poddają się jednoznacznej analizie ekonomicznej.

 

 

Wymagają ujęcia, które przekracza prosty rachunek zysków i strat. Inwestycje takie jak budowa miejskiego parku, modernizacja domu kultury, uruchomienie lokalnego centrum aktywizacji seniorów czy rozbudowa ścieżek rowerowych należą do działań o wielowymiarowym charakterze. Ich ocena musi integrować perspektywę finansową, społeczną, środowiskową i polityczną. W tym kontekście stosowanie metod wielokryterialnych (MCDA – Multiple Criteria Decision Analysis) staje się nie tyle opcją, co koniecznością racjonalnej administracji publicznej.

Pojęcie i charakter inwestycji w jakość życia.

Inwestycje podnoszące jakość życia (ang. Quality of Life Investments, QoLI) to przedsięwzięcia finansowane ze środków publicznych, które mają na celu poprawę warunków życia obywateli w wymiarach materialnym i niematerialnym. Nie są to wyłącznie przedsięwzięcia infrastrukturalne. Obejmują także działania miękkie, takie jak rozwój kompetencji społecznych, wzmocnienie integracji lokalnej, a także ochronę środowiska w przestrzeni miejskiej. Ich wspólną cechą jest wielowymiarowość efektów, których nie da się sprowadzić wyłącznie do parametru dochodowego. Są to zatem inwestycje w dobro wspólne, często bezpośrednio nierynkowe, o długim horyzoncie zwrotu i dużym znaczeniu strategicznym dla rozwoju lokalnego i regionalnego.

Zasadnicze trudności i potrzeba analizy wielowymiarowej.

Inwestycje QoLI nie wpisują się w logikę tradycyjnej analizy kosztów i korzyści (CBA – Cost-Benefit Analysis). CBA jako metoda zakorzeniona w ekonomii dobrobytu, zakłada możliwość wyceny wszystkich kosztów i korzyści w jednostkach pieniężnych. Tymczasem jakość życia, zaufanie społeczne, integracja międzypokoleniowa czy bioróżnorodność środowiska to wartości niepełno wymierne, często niemierzalne rynkowo. Nie dają się sprowadzić do rachunku finansowego bez utraty sensu. Stąd potrzeba metod umożliwiających ocenę alternatyw inwestycyjnych w oparciu o wiele kryteriów i wymiarów, z których każde ma swoje znaczenie aksjologiczne, strategiczne i praktyczne.

Istota analizy wielokryterialnej (MCDA).

Multiple Criteria Decision Analysis (MCDA), czyli analiza decyzyjna z wieloma kryteriami, to zbiór metod wspierających wybór najlepszej opcji spośród zestawu alternatyw, gdy decyzja zależy od wielu zróżnicowanych wymiarów oceny. Metody MCDA nie agregują wszystkiego w jeden wskaźnik pieniężny. MCDA zamiast tego pozwalają zdefiniować osobne kryteria (np. koszty budowy, wpływ na zdrowie, dostępność komunikacyjna, preferencje mieszkańców) i przypisać im różne wagi odzwierciedlające ich względne znaczenie. Celem nie jest redukcja rzeczywistości do jednej wartości, lecz budowa syntetycznej oceny, która zachowuje złożoność problemu decyzyjnego.

W tym celu MCDA wykorzystuje dwa kluczowe elementy. Oceny alternatyw w odniesieniu do przyjętych kryteriów oraz system wag, który odzwierciedla znaczenie tych kryteriów. Po połączeniu ich za pomocą wybranej techniki agregacji otrzymuje się ranking projektów bądź syntetyczne wskaźniki jakości.

Metody oceny wielokryterialnej.
  • SMART (Simple Multi-Attribute Rating Technique) – technika przypisująca każdej alternatywie ocenę na skali 0–100 dla każdego kryterium. Następnie dokonuje się ważonej sumy punktów. Jest to metoda silnie kompensacyjna, co oznacza, że słaby wynik w jednym kryterium może być nadrobiony przez dobry wynik w innym.
  • PROMETHEE II (Preference Ranking Organization Method for Enrichment Evaluation) – metoda preferencji pary alternatyw, która uwzględnia różnice między ocenami i pozwala na budowę globalnego rankingu. PROMETHEE II nie zakłada pełnej kompensacji, co czyni ją bardziej restrykcyjną. Może być szczególnie przydatna tam, gdzie niektóre kryteria (np. wpływ na środowisko) nie mogą być łatwo zrekompensowane przez inne.
  • ELECTRE III – metoda outrankingowa, stosowana w kontekstach, gdzie ocena alternatyw opiera się nie na czystej agregacji, lecz na relacjach przewagi (np. projekt A jest zdecydowanie lepszy od B w kilku kluczowych aspektach, mimo że jest gorszy w innych). ELECTRE III pozwala modelować interakcje między kryteriami i rozważać kontekstową przewagę, a nie tylko syntetyczne wartości.
  • OWA (Ordered Weighted Averaging Operators) – operatory uśredniające z przypisaniem wagi nie tylko do kryterium, ale do rangi jego wartości w zestawieniu. OWA umożliwia modelowanie optymistycznych i pesymistycznych strategii oceny. Jest użyteczna w ocenie projektów z dużą niepewnością.
  • Całka Choqueta – metoda agregacji nieliniowej, która pozwala modelować współzależności (komplementarność lub redundancję) między kryteriami. W przeciwieństwie do metod klasycznych, nie zakłada niezależności kryteriów. Nadaje się do analizy projektów z istotnymi interakcjami między wymiarami, np. gdy wpływ na zdrowie i dostępność są ze sobą powiązane funkcjonalnie.
  • ANP (Analytic Network Process) – rozwinięcie klasycznej metody AHP (Analytic Hierarchy Process), w której dopuszcza się relacje zwrotne między kryteriami i alternatywami. W ANP nie zakładamy jedynie hierarchii, lecz sieć powiązań. Metoda ta jest szczególnie przydatna w strategicznej analizie polityki rozwoju miast.
Proces integracji. Modele łączenia analiz.

W praktyce analiza MCDA może być częścią większego procesu ewaluacyjnego. Można ją łączyć z analizą kosztów i korzyści (CBA), np. poprzez wcześniejsze wykluczenie projektów nieopłacalnych ekonomicznie, a następnie zastosowanie MCDA do wyboru najkorzystniejszych spośród pozostających. Można też tworzyć hybrydowe modele decyzyjne, gdzie MCDA jest zintegrowana z analizą scenariuszową, konsultacjami społecznymi, analizą SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) oraz raportowaniem ESG (Environmental, Social, Governance), co pozwala uwzględniać nie tylko twarde dane, ale i kontekst instytucjonalny oraz aksjologiczny.

Narzędzia i instrumenty stosowane w praktyce.
  • Analiza inwestycji QoLI korzysta zarówno z narzędzi analitycznych, jak i narzędzi partycypacyjnych. Do najczęściej stosowanych należą:
  • Arkusze kalkulacyjne MCDA z automatycznym rankingiem projektów;
  • Oprogramowanie typu Visual PROMETHEE, D-Sight, Expert Choice, SuperDecisions;
  • Platformy GIS (Geographic Information Systems) do przestrzennej analizy danych.
  • Metody konsultacyjne. Panele obywatelskie, budżety partycypacyjne, ankiety deliberatywnej.
  • Metody eksperckie. Delphi, technika nominalnej grupy.
  • Zbieranie danych odbywa się metodami ilościowymi (CAWI, CATI, PAPI), jakościowymi (IDI, FGI, etnografia), oraz ekspercko-normatywnymi, zwłaszcza gdy kryteria są niemierzalne, a istotne dla oceny.
Uzasadnienie stosowania MCDA w ocenie wydatków publicznych.

Społeczne legitymizowanie decyzji publicznych w dobie niedoborów budżetowych wymaga mechanizmów transparentnych, o wysokim poziomie racjonalności proceduralnej. Stosowanie MCDA pełni funkcję nie tylko poznawczą, lecz także normatywną i komunikacyjną. Władze publiczne nie mogą dziś już podejmować decyzji wyłącznie na podstawie subiektywnej hierarchii potrzeb. Decyzje muszą być uzasadnione metodologicznie i społecznie, a MCDA dostarcza ramy dla zrównoważonej, argumentacyjnej analizy. Umożliwia również standaryzację procesu decyzyjnego oraz porównywalność projektów w czasie i przestrzeni, co z kolei wzmacnia system zarządzania publicznego opartego na dowodach (evidence-based policy).

W badaniach oceniających inwestycje w miejskie pływalnie w regionie Kampanii (Włochy), zastosowanie metod PROMETHEE II i SMART pozwoliło wskazać projekty o największym wpływie społecznym i najmniejszym obciążeniu środowiskowym, mimo zróżnicowanych kosztów finansowych. Podobnie w projektach rewitalizacji terenów postindustrialnych w Polsce, łączenie MCDA z analizą lokalnych preferencji mieszkańców pozwalało ukierunkować interwencje publiczne w sposób odpowiadający rzeczywistym potrzebom społeczności.

Inwestycje publiczne podnoszące jakość życia nie mogą być oceniane w kategoriach czysto rynkowych. Wymagają analizy integrującej różne perspektywy i wartości. Metody wielokryterialne, choć bardziej złożone niż tradycyjna analiza kosztów i korzyści, oferują ramę metodologiczną zgodną z nowoczesnym zarządzaniem publicznym. Ich stosowanie to nie tylko wymóg dobrej praktyki. Analiza i ocena, obie transparentne i oparte na wiedzy naukowej, to wymóg etyczny, polityczny oraz epistemologiczny współczesnego państwa działającego w służbie dobra wspólnego.